Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ, ΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
Β. Η ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ
Τα πρώτα δείγματα ειδωλοπλαστικής εμφανίζονται στην οροσειρά του Ζάγρου (8η και αρχές 7ης χιλιετίας). Πρόκειται για σχηματικά, σχεδόν άψητα ειδώλια, κυλίνδρους και βώλους πηλού.
Tα σπίτια και τα απορρίμματα του ακεραμικού Jarmo (μετά τα μέσα της 7ης χιλιετίας), έφεραν στο φως πολυάριθμα ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα ειδώλια, που είναι σχηματικά ή φυσιοκρατικά ειδώλια, και που ορισμένες φορές φθάνουν σε κατασκευαστική αρτιότητα. Τα περισσότερα φαίνεται να είναι καθιστά γυναικεία ή χωρίς δηλωμένα γεννητικά όργανα, μερικές φορές με εμπίεστη διακόσμηση. Την ίδια περίπου περίοδο, το ακεραμικό Alikosh αποδίδει παρόμοιο υλικό, ενώ από το Tepe Sarab προέρχονται δύο θαυμάσια ακέραια γυναικεία καθιστά ειδώλια, χωρίς προσωπικά χαρακτηριστικά, με επιμήκεις λαιμούς, προτεταμένα στήθη και γλουτούς.
Ο πολιτισμός του Umm Dabaghiyah (πρώτο μισό της 6ης χιλιετίας) περιλαμβάνει κυρίως πήλινες καθιστές, πιθανώς ντυμένες γυναίκες. Το κύριο όμως χαρακτηριστικό του είναι οι ανάγλυφες ζωόμορφες ή γυναικείες μορφές που βρίσκονται επικολλημένες στα αγγεία, τα οποία αποτελούν προάγγελους της γραπτής κεραμικής και των ζωόμορφων αγγείων των μεταγενέστερων περιόδων.
Γύρω στα μέσα της 6ης χιλιετίας, τα μικρά πήλινα ειδώλια του Yarim Tepe I (του άγνωστης προέλευσης πολιτισμού της Hassuna) μοιάζουν να είναι ντυμένα και να φορούν υψηλό κάλυμμα στο κεφάλι ή να έχουν περίτεχνη κόμμωση. Είναι συνήθως ορθά, με αποφύσεις για τη δήλωση των χεριών και του κεφαλιού, με στενή μέση, που προβάλλει τους μαστούς και το ογκώδες κάτω τμήμα (στο οποίο σπάνια δηλώνεται το φύλο), ενώ συχνά φέρουν εγχάρακτη διακόσμηση. Μία τουλάχιστον περίπτωση επιτρέπει υποθέσεις για ύπαρξη λατρευτικών συμβολισμών.
Στην πρώιμη φάση του σύγχρονου πολιτισμού Samarra (Tell es- Sawwan I, ΙΙ), όλα τα λίθινα ειδώλια αποτελούν κτερίσματα ταφών στο νεκροταφείο του οικισμού, ενώ τα πήλινα προέρχονται από δάπεδα σπιτιών ή επιχώσεις. Συνήθως πρόκειται για γυναικεία ειδώλια, με εξαίρεση ένα ακέραιο καθιστό ανδρικό. Είναι λίθινα ορθά αλλά και εσωτερικά κενά πήλινα, γονατιστά ή ημικαθιστά με διπλωμένο το ένα πόδι. Οι πήλινες μορφές είναι συνήθως ακέφαλες, πιθανότατα σκοπίμως. Το βασικό χαρακτηριστικό και η μοναδικότητα του ειδωλοπλαστικού αυτού υλικού επικεντρώνεται στα εκφραστικά μάτια: αποτελούνται από ένθετα κοχύλια, ενώ τα βλέφαρα και οι βλεφαρίδες περιγράφονται με μαύρο χρώμα. Σε μια περίπτωση ένα αλαβάστρινο ειδώλιο σε κόγχη οικήματος θεωρείται ότι χαρακτηρίζει το οίκημα ως ιερό, σχετιζόμενο με το από κάτω ευρισκόμενο νεκροταφείο. Η κλασική Μέση φάση του πολιτισμού Samarra (Tell es-Sawwan III, Choga Mami 6) περιλαμβάνει εξαιρετικά πήλινα γυναικεία ειδώλια με περίτεχνη κόμμωση, ένθετους (στα αυτιά και τη μύτη) λίθους και γραπτή απόδοση ενδυμάτων και τατουάζ. Η γραπτή ειδωλοπλαστική του Choga Mami έχει εμφανέστατη ομοιότητα με αυτήν του πολιτισμού του Tell Ubaid, στο ότι περιλαμβάνει πήλινα όρθια ειδώλια, με χέρια που συνήθως συναντώνται στην κοιλιά, ευτραφείς γλουτούς και μεγάλα πέλματα, κωνικό κεφάλι και μαλλιά, καθώς επίσης και ένα επίθετο περιδέραιο που υπάρχει σε όλα.
Το περισσότερο ειδωλοπλαστικό υλικό του πολιτισμού του Halaf culture (Tell Arpachiyah, Yarim Tepe II etc.- 5η χιλιετία) προέρχεται από απορρίμματα οικισμών και περιλαμβάνει με εξαίρεση κάποια γραπτά πήλινα ειδώλια/κτερίσματα από το Tell Arpachiyah. Στο Tell Arpachiyah VI (Νεότερο Halaf, β΄ μισό 5ης χιλιετίας) έχουν έλθει στο φως είτε ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα σχηματικά είτε ωραιότατα γυναικεία γραπτά καθιστά ειδώλια από άψητο πηλό, με πόδια λυγισμένα κοντά στο στήθος και χέρια ανάμεσα στους μαστούς (που θυμίζουν τη στάση του τοκετού), συνήθως χωρίς προσωπικά χαρακτηριστικά αλλά με προσεγμένη γραπτή απόδοση των ενδυμάτων. Στον πολιτισμό Halaf πιθανολογείται και η ύπαρξη ιερών με αποθέτες από ποικίλα αντικείμενα.
Στη νότια Μεσοποταμία, ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας, ιδίως όμως στην αρχή της 5ης, η ανθρωπόμορφη ειδωλοπλαστική περιορίζεται σε γνωστούς τύπους με σχήματα Τ ή κυλινδρικά-ραβδόσχημα (πολιτισμός Tepe Sabz).
Στο τέλος της 6ης χιλιετίας ενδιαφέρον παρουσιάζει ο πολιτισμός του βόρειου Ubaid, ο οποίος έχει αποδώσει ειδώλια δύο τύπων: είτε καθιστά α) με υποτυπώδη χέρια, προσωπικά χαρακτηριστικά και ενδύματα δηλωμένα με διασταυρούμενες γραπτές ταινίες β) με πόδια λυγισμένα κοντά στο στήθος και χέρια κάτω ή ανάμεσα στους μαστούς είτε όρθια α) με χέρια αλλά χωρίς χαρακτηριστικά προσώπου β) χωρίς χέρια και με ενωμένα πόδια. Ενδύματα δεν υπάρχουν πάντοτε.
Τα ειδώλια του νότιου Ubaid παρουσιάζουν ένα χαρακτηριστικό τύπο με κάποιο ομοιόμορφο ένδυμα, με λεπτά πόδια, διαχωριζόμενα από μια εγχάραξη. Είναι ανδρικά και (κυρίως) θηλυκά, ενώ δεν υπάρχει καμμία περίπτωση ειδωλίου με αδήλωτο φύλο. Τα χέρια τους είτε κρατούν ένα βρέφος είτε ακουμπούν στη μέση, κύριο χαρακτηριστικό όμως αποτελεί το γεγονός οτί έχουν κεφάλι ερπετού. Ενας δεύτερος χαρακτηριστικός τύπος είναι οι όρθιες μορφές με ενωμένα πόδια και ποικιλία ως προς τη θέση των πτερόσχημων χεριών, με μοναδικό χαρακτηριστικό μια μυτερή μύτη, και στα οποία το φύλο είναι είτε γυναικείο είτε δεν δηλώνεται καθόλου. Τα ειδώλια αυτά προέρχονται, κατά κανόνα, από οικιστικά στρώματα, αλλά, κατ’εξαίρεση σε ολόκληρη τη Μεσοποταμία, και από μερικούς τάφους.
