ΝΟΤΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ:
Η ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ
Η Μακεδονία και η Θράκη
Η Αρχαιότερη Νεολιθική ειδωλοπλαστική στη Μακεδονία και τη Θράκη είναι ελάχιστα γνωστή. Τα αντίστοιχα ειδώλια προέρχονται μόνο από οικισμούς και είναι, κατά κανόνα, φυσιοκρατικές κατασκευές από πηλό ή λίθο που παρουσιάζουν ανθρώπους, ζώα και μινιατούρες αντικειμένων. Μοιάζουν μάλιστα με αυτά της ΑΝ Θεσσαλίας, ιδιαίτερα όσα απεικονίζουν όρθιες, στεατόπυγες γυναίκες με πτηνόσχημα κεφάλια και χέρια πάνω στο στήθος. Στη Μέση Νεολιθική, τα λίγα ειδώλια είναι επίσης φυσιοκρατικά, με πλούσια εγχάρακτη διακόσμηση. Στη Νεότερη Νεολιθική, οι μορφές αποδίδονται σχηματικά, ημισχηματικά και φυσιοκρατικά, με επιφάνειες παραλληλόγραμμες και τρίγωνες ή με στρογγυλεμένους όγκους, και φέρουν λειτουργική ή μη διακόσμηση, αποδοσμένη χρωματικά, πλαστικά ή με εγχαράξεις γεμισμένες με λευκή ουσία. Οι εγχαράξεις αυτές σε συνδυασμό με ένα xαρακτηριστικό φυσιοκρατικό τύπο, όπου, κατά κανόνα, το σώμα και οι μηροί βρίσκονται σε αμβλεία γωνία, θυμίζουν πολλά βορειότερα βαλκανικά ειδώλια του ΝΝ πολιτισμού Marica (Karanovo V). Τα τριγωνικά πρόσωπα με τις ραμφόσχημες μύτες και τα σταρόσχημα μάτια, που θυμίζουν επίσης βορειότερο υλικό, ερμηνεύονται από ορισμένους μελετητές ως απεικονίσεις λατρευτικών μασκών. Ο κατάλογος των ειδωλίων περιλαμβάνει ένθρονες γυναίκες, μικρότατες ανθρωπόμορφες παραστάσεις χωρίς δηλωμένο φύλο καθώς και ερμαφρόδιτες μορφές. Ενδιαφέροντα είναι επίσης τα μικροσκοπικά αγγεία, τα ομοιώματα κατοικιών και ανοικτών σπιτιών, αλλά και καθισμάτων και φούρνων (;). Η Μακεδονία και η Θράκη στη Νεότερη Νεολιθική είναι πλήρως εντεταγμένες στο αντίστοιχο ευρύτερο βορειο-βαλκανικό πολιτισμικό σύνολο. Παράλληλα όμως, αναλογίες ανιχνεύονται στην ειδωλοπλαστική των Σποράδων, της Χίου και του Hacilar της Μικράς Ασίας. Το ειδωλοπλαστικό αυτό υλικό προέρχεται από τους οικισμούς και ποτέ δεν σχετίζεται με ταφές.
Η Θεσσαλία
Ειδώλια εμφανίζονται ήδη από το τέλος της 7ης χιλιετίας και προέρχονται, κατά κανόνα, από κατοικίες ή από τον γενικότερο χώρο των οικισμών. Φανερώνουν την προσπάθεια του κατασκευαστή τους να επιμένει σε λεπτομέρειες, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στις μεταγενέστερες περιόδους. Μέσα στη μεγάλη ποικιλία τεχνοτροπιών και διακόσμησης, βασικό υλικό κατασκευής αποτελεί πάντα ο ψημένος πηλός, στον οποίο συνήθως προστίθενται εγχάρακτα (και σπανιότερα γραπτά ή πλαστικά) οι λεπτομέρειες. Αυτή η πρωιμότατη ειδωλοπλαστική είναι πολύ σχηματική, ώστε ορισμένοι μελετητές θα θεωρήσουν τα «κομβία» και τα «ενώτια» από τα ακεραμικά στρώματα του Σέσκλου ως «έσχατες παλαιολιθικές σχηματοποιήσεις του γυναικείου σώματος», ή θα εντάξουν και τους φαλλούς και τα φαλλόσχημα αντικείμενα σε περιληπτικές αποδόσεις ανδρών. Τα ειδώλια αυτά θα πολλαπλασιασθούν στην επόμενη περίοδο.
Στα γυναικεία ειδώλια της Αρχαιότερης Νεολιθικής παρατηρείται ποικιλία ως προς τη μορφή και τη στάση. Πράγματι, η 6η χιλιετία παρουσιάζει, από τη μια πλευρά, απιόσχημες ή συνεπτυγμένες μορφές με έντονο τονισμό των χαρακτηριστικών του φύλου (ηβικό τρίγωνο, στήθος) και, από την άλλη πλευρά, φυσιοκρατικές αποδόσεις γυναικών, με πολλές ανατομικές λεπτομέρειες και συχνά με γραπτή διακόσμηση. Δημιουργείται συνεπώς μια σειρά από ειδώλια όρθια, ημικαθιστά ή καθιστά στο έδαφος, με πόδια ίσια, στο πλάι, γονατισμένα, σταυρωμένα ή διπλωμένα εμπρός και χέρια σε ποικίλες θέσεις, κυρίως όμως στην κοιλιά και το στήθος. Εχουμε συχνά περιπτώσεις υπερβολής στην κατασκευή, αλλά και ποικιλία στην απόδοση των προσωπικών και γενικότερα ατομικών χαρακτηριστικών, καθώς και της κίνησης και φυσικότητας. Ιδιαίτερα αξιόλογα (αν και περιορισμένα σε αριθμό) είναι τα ειδώλια που παρουσιάζουν ρωπογραφική διάθεση.
Στη Μέση Νεολιθική (αρχές της 5ης χιλιετίας κ.εξ.) θα συνεχισθούν τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Τώρα ο αριθμός των συνεπτυγμένων ειδωλίων της ΑΝ μειώνεται σημαντικά, ενώ τα φυσιοκρατικά διακοσμούνται συχνότατα με τη γραπτή διακόσμηση που χαρακτηρίζει ολόκληρη την κεραμική. Εμφανίζονται μορφές με εκφραστικότατα πρόσωπα, που θα τολμούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως πορτραίτα. Κατά τα άλλα παρατηρούνται ορισμένα κοινά στοιχεία με την ειδωλοπλαστική της Μικράς Ασίας, ιδιαίτερα του Hacilar. Xαρακτηριστικά είναι και ορισμένα ομοιώματα οικιών.
Στη Νεότερη Νεολιθική (τέλος της 5ης χιλιετίας) τα ειδώλια κατασκευάζονται συνήθως από ψημένο πηλό ή λίθο (συχνά μάρμαρο) και προέρχονται κυρίως από οικισμούς, ενώ μόνο ένα μικρότατο τμήμα τους σχετίζεται με ταφές. Τα ανθρωπόμορφα είναι στην πλειοψηφία τους σχηματικά και έχουν σχήματα επίπεδα, κυλινδρικά ή απλώς ένα ογκωδέστερο κάτω μέρος και μικρές αποφύσεις που δηλώνουν τα χέρια ή το κεφάλι. Χαρακτηριστικά της περιόδου είναι τα ονομαζόμενα ακρόλιθα, αυτά δηλαδή που έχουν ένθετο λίθινο επίπεδο άνω τμήμα ή τριγωνικό κεφάλι, συχνά με γραπτή διακόσμηση, που αποδίδει εντελώς σχηματικά τα προσωπικά χαρακτηριστικά. Τα ακρόλιθα θεωρούνται ως ιδιαίτερος «θεσσαλικός» τύπος. Δύο φυσιοκρατικές ανδρικές μορφές που συνεχίζουν την ΜΝ παράδοση φαίνεται ότι αποτελούν εξαίρεση, ενώ κάποια ομοιώματα σπιτιών χρησιμοποιούνται μερικές φορές ως αποθέτες θεμελίωσης.
Η Ήπειρος και το Ιόνιο Πέλαγος
Ο χώρος αυτός έχει δώσει δείγματα ειδωλοπλαστικής μόνο από τη Νεότερη Νεολιθική (Χοιροσπηλιά Λευκάδας, Λευκίμη Κέρκυρας). Εδώ, όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, υπάρχει και ο τύπος του ραμφόσχημου κεφαλιού σε υψηλό λαιμό.
Η Στερεά Ελλάδα και η Εύβοια
Η ειδωλοπλαστική της Στερεάς, όπως εξ άλλου και όλης της νοτιότερης Ελλάδας, διαφοροποιείται από αυτήν της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης, γιατί οι διάφοροι τύποι παρουσιάζονται μεμονωμένοι, με κατά περίπτωση κοινά χαρακτηριστικά με τις γύρω περιοχές, δεδομένου ότι η περιοχή αυτή αποτελεί πολιτισμικό σταυροδρόμι.
Τα ειδώλια προέρχονται από μόνιμους οικισμούς και εποχικά κατοικημένα σπήλαια, είναι κατασκευασμένα κυρίως από πηλό και σπανιότερα από λίθο.
Τα ζωόμορφα και τα μικροσκοπικά αγγεία είναι ελάχιστα, ενώ απουσιάζουν εντελώς τα ομοιώματα σπιτιών. Ορισμένα ανθρωπόμορφα δείγματα από την Αττική, τη Βοιωτία και την Αίγινα πιθανώς κατασκευάσθηκαν στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική, ενώ τα αντίστοιχα σχηματικά και τα ειδώλια της Εύβοιας χρονολογούνται στη Νεότερη Νεολιθική. ΄Ενα μοναδικό στοιχείο αποτελεί το ανάγλυφο πιθοειδές αποθηκευτικό αγγείο του σπηλαίου της Σκοτεινής στην Εύβοια, που απεικονίζει μιαν ανδρική ιθυφαλλική και μια γυναικεία μορφή με υπερτονισμένα τα γεννητικά όργανα, δηλαδή με πιθανότατο συμβολισμό που για πρώτη φορά συνδέεται σαφώς με την αποθήκευση της σοδειάς.
Η Πελοπόννησος
Το ειδωλοπλαστικό υλικό της Πελοποννήσου καλύπτει όλη τη Νεολιθική. Η Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική παρουσιάζουν ποικίλους τύπους, κατά κανόνα φυσιοκρατικούς, κατασκευασμένους από πηλό ή λίθο (μάρμαρο). Τα ειδώλια αυτά συνήθως έχουν ορθή στάση και χέρια που υποβαστάζουν το στήθος, ενώ μερικές φορές φέρουν γραπτή διακόσμηση.
Στη Νεότερη Νεολιθική είναι πλέον εμφανής η μετάβαση προς μεγαλύτερη σχηματοποίηση, εφόσον οι μορφές είναι συχνά επίπεδες. Δύο παραδείγματα από το Μάλθι και τις Μυκήνες θυμίζουν κάπως βαλκανικά ειδώλια.
Το Αιγαίο Πέλαγος
Βεβαιωμένη Aρχαιότερη Nεολιθική ειδωλοπλαστική από το χώρο του Αιγαίου ουσιαστικά δεν υπάρχει και τα σποραδικά ευρήματα περιλαμβάνουν παχύσαρκες γυναίκες με κωνικό κεφάλι, σταυρωμένα πόδια και χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Η καθαρά Mέση (ή Aρχαιότερη Aιγαιακή) Nεολιθική ειδωλοπλαστική αντιπροσωπεύεται στο Αιγαίο μόνον από τον οικισμό του Αγίου Πέτρου Σποράδων, ο οποίος, ευρισκόμενος σε γεωγραφικό σταυροδρόμι ήδη από αρκετά πρώιμα στάδια της Νεολιθικής, έχει υλικό που καθρεφτίζει έντονα την επίδραση της γειτονικής Θεσσαλίας (κυρίως στη δυναμική έκφραση των προσώπων), ενώ έχει παράλληλα και αναλογίες με τα βαλκανικά και τα μικρασιατικά ειδώλια (Hacilar). Το γεγονός αυτό καθιστά την ειδωλοπλαστική των Σποράδων ως ιδιαίτερη αιγαιακή ενότητα.
Περίπου σύγχρονο και ανάλογο θεωρείται και το υλικό της Χίου.
Τα ειδώλια που αποδίδονται στη Νεότερη Νεολιθική του ευρύτερου Αιγαίου και αναφέρονται παρακάτω, προέρχονται από τη Σάμο, τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα. Βρέθηκαν σε οικισμούς εκτός από όσα προέρχονται από την Κέα, που όμως δεν ήταν άμεσα συνδεδεμένα με ταφές. Το γεγονός ότι είναι σπάνια και ενίοτε αστρωματογράφητα, δεν μας επιτρέπει, δυστυχώς, τυπολογικές ομαδοποιήσεις και γενικότερα συμπεράσματα. Με εξαίρεση την «Χοντρή Κυρία του Σάλιαγκου» οι μορφές αυτές ήταν σχηματικές με μερικά στοιχεία όμως που θα τα συναντήσουμε αργότερα και στα Κυκλαδικά ειδώλια.
Η Κρήτη
To νησί εμφανίζεται απομονωμένο, στην Αρχαιότερη Νεολιθική (και στην εκεί εντασσόμενη Μέση Νεολιθική) και μόνο κατά τις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής του Αιγαίου εμφανίζει δείγματα επικοινωνίας με άλλες περιοχές.
Κατά τη διάρκεια λοιπόν όλων των νεολιθικών περιόδων, η κρητική ειδωλοπλαστική προέρχεται από απορρίμματα οικισμών, και θεωρείται ιδιαίτερη ενότητα με ασαφείς στυλιστικές εξελικτικές βαθμίδες.
Πηλός και μάρμαρο χρησιμοποιούνται εξ ίσου και τα ανθρωπόμορφα ειδώλια, εκτός από ανδρικά και γυναικεία ανήκουν ενίοτε και σε ένα ιδιαίτερο τύπο, δηλ. είναι ειδώλια χωρίς δηλωμένο φύλο ούτε προσωπικά χαρακτηριστικά. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα ανδρικά είναι ελάχιστα σε σύγκριση με τις άλλες δύο κατηγορίες.
Tα λίγα ανδρικά ειδώλια καθώς και αυτά που δεν έχουν δηλωμένο φύλο παριστάνονται όρθια. Την πλειοψηφία αποτελούν γυναικεία ειδώλια που κατά κανόνα είναι καθιστά πάνω στις φτέρνες. Παρ’όλο που τα περισσότερα έχουν γυμνά σώματα, είναι αξιοπρόσεκτη και η συχνή ύπαρξη ποικίλων και ανομοιογενών εγχαράξεων και στιγμών που υποδηλώνουν ενδυμασία. Υπάρχουν μάλιστα γενικότερες ομοιότητες ως προς τη θέση των διακοσμητικών στοιχείων και την τεχνική, έτσι ώστε να δημιουργείται η εντύπωση της ελευθερίας στην έκφραση στα πλαίσια μιας προκαθορισμένης σχηματικής απόδοσης. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μεγάλο (30 cm) φαλλόσχημο ειδώλιο από το Ζάκρο, που παραπέμπει σε κάποιο είδος λατρείας.
