Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ, ΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
ΣΤ. ΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
Τα ειδώλια των πρώιμων νεολιθικών οικισμών των βορείων Βαλκανίων και της νοτιοανατολικής Ευρώπης (6η χιλιετία) προέρχονται συνήθως από οικίες, όμως από την 5η όμως χιλιετία και μετά, από διαμορφωμένα οικιακά ιερά όπου τοποθετούνται σε θρανία κοντά στην εστία. Ανευρίσκονται επίσης και σε άλλα σημεία, στην είσοδο, σε μυλόλιθους κτλ. Στη Νεότερη Νεολιθική των Βαλκανίων τοποθετούνται και ως κτερίσματα σε τάφους. Περνούν σταδιακά από τη σχηματοποίηση στη φυσιοκρατία, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στα νότια Βαλκάνια (στον ελλαδικό χώρο).
Η Αρχαιότερη Νεολιθική (Vashtemi-Podgorie, Starcevo I-Körös-Cris, Cavdar, Karanovo I, Πρωτογραμμική Κεραμική) έχει αποδώσει κυρίως απιόσχημα ειδώλια (Anzabegovo και Vršnik I, Tell Azmak), κυλινδρόσχημα (Vashtemi-Podgorie) και γυναικεία χωρίς προσωπικά χαρακτηριστικά αλλά με τονισμένα γεννητικά όργανα. Ανθρωπόμορφα αγγεία, λίθινες κεφαλές αλλά και απεικονίσεις πληθώρας ζώων συμπληρώνουν τον κατάλογο.
Η Μέση Νεολιθική ειδωλοπλατική (Cakran-Dunavec-Kolsh, late Starcevo III, Vinca A/B, Karanovo IIIVeselinovo, Dudesti, Bükk, Hamangia) παρουσιάζει τυπολογική και τεχνική ποικιλία, λόγω των αμφίδρομων επιρροών μεταξύ νοτιοανατολικής Ευρώπης, κεντρικής Ευρώπης και Αδριατικής. Περιλαμβάνει ζωόμορφες και ανθρωπόμορφες πήλινες απεικονίσεις, με διάφορο βαθμό σχηματοποίησης, που συχνά φθάνουν σε θαυμαστή καλλιτεχνική έκφραση. Έτσι, αφ’ενός έχουμε τις πήλινες (γραπτές ή ανάγλυφες) ανθρωπόμορφες παραστάσεις του πολιτισμού Bükk που είναι τόσο σχηματικές ώστε να μοιάζουν με σύμβολα. Τυπικά είναι και τα σύμβολα «Η» ή «Τ», που, μαζί με άλλα, διακοσμούν την κεραμική ή ζωγραφίζονται με κάρβουνο στα τοιχώματα των σπηλαίων-κατοικιών. ΄Αλλη τυπική κατηγορία αυτού του πολιτισμού αποτελούν τα επίπεδα ειδώλια με πρόσωπα σχήματος «Μ» ή με ανάλογη σχηματική διακόσμηση, τα οποία σχετίζονται με εξ ίσου διαδεδομένο συμβολισμό.
Προς το τέλος της Μέσης Νεολιθικής, μερικά προσεγμένα παραδείγματα ειδωλοπλαστικής (παράλληλα με τη σύγχρονη στιλβωτή μελανή και γκρίζα κεραμική των πολιτισμών Vinca A/B-Karanovo III-Veselinovo-Παραδημή, που έχει έντονες αντιστοιχίες με αυτήν του Can Hasan IIb) δεν εμφανίζουν μεταβατικούς τύπους. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την καταστροφή και βίαιη εγκατάλειψη των οικισμών της Veselinovo, αποτελεί ένδειξη, κατά μία άποψη, για ένα πιθανό κύμα εποικισμού από τη Μικρά Ασία. Πρόκειται για oρθιες ή έθρονες γυναίκες που συχνά δεν αποδίδουν τη φυσική πραγματικότητα, εφόσον έχουν π.χ. μακρείς κυλινδρικούς λαιμούς, σώματα με γυναικείους ευρείς γλουτούς και στενό (πολλές φορές χωρίς χέρια) πάνω μέρος. Τα κεφάλια τους είναι είτε ραμφόσχημα και στενά είτε αφύσικα φαρδιά και τριγωνικά ή οβάλ, με μεγάλες μύτες, τεράστια εγχάρακτα μάτια και οπές στο στόμα και τα αυτιά, στις οποίες προσαρμόζονται διακοσμητικά στοιχεία. Άλλες φορές πάλι, τα μάτια είναι διαμπερείς οπές και αποτελούν τη μοναδική ένδειξη των προσωπικών χαρακτηριστικών, εφόσον δεν υπάρχει ούτε στόμα ούτε μύτη. Τα ειδώλια αυτού του τύπου σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές αποδίδουν μάσκες που καλύπτουν τα πραγματικά χαρακτηριστικά.
Η Νεότερη Νεολιθική και η Χαλκολιθική (πολιτισμοί Maliq I και ΙΙ, Vinca C,D-Turdas, Boian και Tripolje A-Precucuteni III, Tripolje-Cucuteni, Tisza, Lengyel, Karanovo VI / Gumelnita, Tiszapolgár, Bodrogkeresztur) διατηρεί τα παραπάνω στοιχεία, ήδη όμως αρχίζει να διαφαίνεται μια προοδευτική τάση για φυσιοκρατία. Εμφανίζονται μορφές με φυσιοκρατικότερο κεφάλι και εγχάρακτη κόμμωση, με στρογγυλεμμένα πόδια και ευρείς γλουτούς, καθώς και με εγχάρακτα αποδοσμένα ενδύματα. Τα ειδώλια μάλιστα των πολιτισμών Βοian (ΝΝ) και Tripolje A-Precucuteni III φέρουν ένθετο υλικό στις εγχαράξεις αυτές, ενώ υπάρχουν ενδείξεις και για πιθανές θρησκευτικές πρακτικές σε ιερά.
Κατά τη Νεότερη Νεολιθική, το ειδωλοπλαστικό υλικό βρίσκεται συχνά ως κτέρισμα ταφών. Ενδιαφέρον είναι το παράδειγμα του μεγάλου αριθμού επιμελημένης κατασκευής ειδωλίων του παραδουνάβιου πολιτισμού Tisza (που φθάνουν μερικές φορές τα 80 εκατ. σε ύψος) που θα πρέπει να μελετώνται σε συνδυασμό με τους αποθέτες και τα πολύπλοκα ταφικά έθιμα σε νεκροταφεία των οικισμών.
Ιδιαίτερα ασχολούνται με την ειδωλοπλαστική και οι φορείς του πολιτισμού Lengyel (ΝΝ/ΧΛΚ), Το πήλινο αυτό υλικό περιλαμβάνει συχνά παραστάσεις όρθιων ή ενθρόνων γυναικών με σχηματικό κεφάλι, τονισμένο αιδοίο και ανυψωμένα χέρια και προέρχεται κατά κανόνα από τις ταφές σε (μεγάλα) νεκροταφεία, ενώ ενίοτε συνυπάρχει με (πιθανώς λατρευτικoύς) αποθέτες και ταφές ζώων.
Συνοψίζοντας, τα βαλκανικά ειδώλια της Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής (μέσα 5ης έως μέσα 4ης χιλιετίας), περισσότερο από οποιαδήποτε άλλα της ίδιας εποχής, έχουν εφαρμοστές ενδυμασίες, πλούσια στολίδια και πυκνή εγχάρακτη διακόσμηση με θέματα που επαναλαμβάνονται και που δεν αποδίδουν πάντα ανατομικές λεπτομέρειες. Αντίθετα, στην Ελλάδα, στη Μικρά Ασία, στην Συρο-Παλαιστίνη, στην Κύπρο και στην Αίγυπτο, τα σώματα παρουσιάζονται γυμνά και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις απεικονίζονται κάποια υποτυπώδη κοντά ενδύματα και κάλυμμα στο κεφάλι. Αναλογίες με το βαλκανικό υλικό εντοπίζονται σε μερικά μεσοποταμιακά ειδώλια των περιόδων Halaf και Ubaid (της 5ης και 4ης χιλιετίας), τα οποία έχουν περιδέραια, ζώνες, κοντές φούστες και ταινίες στο στήθος.
Το πλήθος των ειδωλίων του πρώιμου Χαλκολιθικού πολιτισμού Cucuteni- Tripolje απεικονίζει όρθιες γυναίκες με κωνικό κάτω τμήμα, πιθανώς για τη στερέωσή τους σε βάθρα. Τα ειδώλια αυτά έχουν πυκνή (γραπτή ή εγχάρακτη) διακόσμηση και πιθανώς να μπορούν να ερμηνευθούν καλύτερα σε συνδυασμό με λατρευτικούς (;) αποθέτες, βωμούς (;) ιερά και πήλινα ομοιώματα ιερών καθώς και με πολύπλοκα ταφικά έθιμα σε νεκροταφεία.
Ο πολιτισμός Karanovo VI-Gumelnita, που χρονολογείται επίσης στην Αρχαιότερη Χαλκολιθική, περιλαμβάνει εντυπωσιακό αριθμό ειδωλίων που είναι α)πήλινα φυσιοκρατικά (συνήθως γυναικεία με τονισμένο φύλο) και β) οστέινα επίπεδα σχηματικά. Υπάρχουν επίσης και ορισμένα ανδρικά και διπλά ειδώλια που αποδίδουν ζεύγη, καθώς και πλαστικές μικρογραφίες αντικειμένων και ομοιώματα ιερών σε συνδυασμό με (λατρευτικούς ?) αποθέτες. Η ειδωλοπλαστική αυτή μπορεί να μελετηθεί σε συνδυασμό με τα νεκροταφεία αλλά και με πολύπλοκα ταφικά έθιμα, που περιλαμβάνουν πλουσιότατα κτερισμένους τάφους και κενοτάφια.
Ανάλογα ευρήματα-αν και ακόμα ασαφή- προέρχονται από τους πολιτισμούς Tiszapolgar και Bodrogkeresztur στα ανατολικά Καρπάθια.
